Bir köyü büsbütün yok etti! Sarsıntı olursa Ağrı ve Tendürek patlar mı?
Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – Takvimler 1840’ı gösterdiğinde, Ağrı’da büyük bir afet yaşandı. 2 Temmuz günü Ağrı’da meydana gelen sarsıntının çabucak akabinde kimi patlamalar olduğu kaydedildi. Ahura Köyü’nün büsbütün yok olmasına neden olan felaketin akabinde yerde oluşan çatlaklardan küllü dumanlar çıktı ve Ağrı Dağı’ndan sıcak magmanın ısıttığı sular püskürdü. ‘Freatik patlama’ diye isimlendirilen bu olay bölgede yaşayanların vefatına yahut orayı terk etmelerine sebep oldu. 1840’ta peş peşe yaşanan sarsıntı ve patlamalar aslında bölge için ne birinci ne de sondu. Son günlerde Prof. Övgün Ahmet Ercan’ın da Tendürek Dağı’nın, Türkiye’de sarsıntılı patlatma yapabilecek en canlı yanardağ olduğuna dair açıklamaları akıllara yepisyeni sorular getirdi. Peki, nitekim sarsıntıyla yanardağ patlaması ortasında bir münasebet var mı? Jeoloji Mühendisleri Odası Sarsıntı Müracaat Konseyi Üyesi Prof. Dr. Süleyman Pampal ve Gazi Üniversitesi Mühendislik Fakültesi İnşaat Mühendisliği Kısmı Öğretim Üyesi ve Afet İdaresi Uzmanı Doç. Dr. Bülent Özmen konuya ait ayrıntıları Milliyet.com.tr ile paylaştı.
Türkiye Yanardağ Haritası
1840’TA AĞRI’DA NE OLDU?
2 Temmuz 1840 günü merkez üssü Ağrı olan 7.4 büyüklüğünde bir sarsıntı meydana gelmiş ve sonrasında yaşanan olaylar tarihi kayıtlara ‘patlama’ sözleri kullanılarak kaydedilmişti. Toplamda 10 bin kişinin hayatını kaybettiği sarsıntının akabinde felaketler peş peşe geldi. Önce kimi noktalarda toprak kayması yaşandı, sonra büsbütün yok olacak Ahura Köyü (bugünlerde Yenidoğan Köyü) yakınlarında patlamalar oldu. Depremin merkez üssü Ağrı Doğubayazıt ile ilgili dikkat çeken ayrıntı ise hem Ağrı hem de Tendürek Yanardağlarının ortasında kalan bir noktada bulunmasıydı. Sınırları içinde 2 yanardağ olan Ağrı ili ise 1840 (Ağrı Dağı), 1855 (Tendürek Dağı) yıllarında Türkiye’nin son volkanik patlamalarının da yaşandığı yerdi. Doç. Dr. Bülent Özmen de mevzuyla ilgili yapılan çalışmaları örnek vererek şu açıklamada bulundu:
“Bu olayın nedenlerinin bilinmeyen olduğu istikametinde çalışmalar yapılmış. Roberto Sergio Azzoni yaptığı çalışmada, ‘1840 yılındaki bir zelzele ani bir volkanik patlamayı tetiklemiş, bu da buzul buzunun ve dağ karlarının süratle erimesine yol açtı. Ahora Boğazı boyunca köyleri sular altında bırakarak kıymetli ölçüde çamur ve buz akışına neden oldu. Lahar olarak yorumladığımız su baskını, yanardağın eteklerinde geniş bir alüvyon yelpazesi biriktirdi’ istikametinde yorumda bulunmuştur.”
Prof. Dr. Övgün Ahmet Ercan, geçtiğimiz günlerde volkanik faaliyetlerinin takip edilmesi için o bölgeye şu sözlerle dikkat çekmişti: “Ağrı, Van-Çaldıran hududundaki Tendürek Yanardağı 250 bin yıldır gelişmektedir.1597, 1657, 1855 son patlamalarıdır. Günümüzde gaz ile buhar çıkışlarını sürdürmektedir. Tendürek, Türkiye’de sarsıntılı patlatma yapabilecek en canlı yanardağdır. Jeofizik dinleme ağı tez kurulmalıdır.”
SON PATLAMA HABERİ AĞRI’DAN
Deprem ve yanardağ alakası de, tıpkı güneş tutulması ve sarsıntı alakasının tartışıldığı üzere sık sık gündeme gelen ve merak uyandıran mevzulardan biri olarak öne çıkıyor. Peki, uzmanlar bu bahiste ne diyor?
Prof. Dr. Süleyman Pampal: Depremler ve volkanlar tıpkı sistemin iki farklı eseridir. İkisinin nedeni de yer kabuğunu oluşturan levhaların yavaş hareketlerine bağlı olarak gelişen jeolojik süreçlerdir. Dünya haritasına bakıldığı vakit zelzele üst merkezlerin yığılması sonucu oluşan zelzele zincirlerinin levha hudutlarına paralel bir halde sıralandığı görülür. Tıpkı biçimde yanardağ zincirlerinin bu zincirlere paralel bir halde sıralandığı ve birbirine çok yakın olduğu görülür. Uzaklaşan okyanus ortası yarıklar ve sırtlar, yaklaşan (çarpışan) ve birbirinin yanından kayarak uzaklaşan (transform faylar) zelzeleleri üretir. Yanardağlar ise bunu izleyen süreçte faaliyete geçer. Yanardağ patlamadan evvel lavlar yeryüzüne hakikat yükselirken gerçekleşen fizikî ve kimyasal olaylar nedeniyle çok sayıda sarsıntı ve depremcik olur ki bunlar çoklukla hasar yapmazlar. Yanardağın patlayacağını haber verdikleri için bunlara ‘haberci depremler’ denir. Bunlar yanardağ etrafıyla hudutlu ve hasar yapmayan sarsıntılardır. Birbirini tetiklemesi kelam konusu değildir. Zelzelelerin büyük çoğunluğu ile yanardağların bağı yoktur. Volkanik zelzeleleri abartmaya da gerek yoktur.
Türkiye’de yaşanan son volkanik patlama 1855 yılında Tendürek Dağı’nda gerçekleşti. O tarihten 15 yıl evvel yeniden Ağrı’da 2 Temmuz 1840’ta yaşanan zelzelenin akabinde bu sefer Ağrı Dağı’ndaki patlamada bin 900 kişinin öldüğünün sav edildi. Freatik patlamayla gündeme gelen Ağrı’nın akabinde Anadolu’dan da yanardağ alarmı gelince uzmanlar durumu incelemek üzere bölgeye gitti. 2021 yılında en son M.Ö. 6600’de patlayan Hasan Dağı’nda misal hareketlilik yaşandı. Uzmanlar Hasan Dağı’ndaki hareketliliğe ait, “Gaz çıkışı yok, su buharı çıkışı var” açıklamasını yaptı.
YANARDAĞ MI ZELZELEDEN, SARSINTI Mİ YANARDAĞDAN?
Yumurta mı tavuktan, tavuk mu yumurtadan bağı çok tartışılan ve ekseriyetle yanıtsız kalan sorularla dolu bir beyin fırtınasını beraberinde getiriyor. Yanardağlarda da durum çift taraflı olabiliyor. Uzmanlar da yanardağların mı zelzeleden, sarsıntıların mi yanardağlardan tetiklendiği sorularını cevapladı.
Prof. Dr. Süleyman Pampal: Yanardağ faaliyetinin dinamiği farklıdır. Lakin yanardağın içindeki lavlar yeryüzüne yaklaşırken birtakım zelzele aktivitesine neden olur. Bu sarsıntılar yıkıcı tesir yaratmaz. En son İzlanda’da bu tipten etkinlikler kelam konusu oldu. Lakin yanardağlar, bilhassa de ‘mega volkanlar’ denilen volkanik faaliyetler sarsıntılardan çok daha büyük kayıplara neden olabilir. Dünyada bunun örnekleri vardır.
Ağrı Dağı
Doç. Dr. Bülent Özmen: Zelzelelerin yanardağları etkileme mümkünlüğü vardır. Fakat bu bir zelzele nedeniyle mutlaka volkanik patlama da olacak manasına gelmez. Son yıllarda yapılan çalışmalar, 8’den büyük sarsıntılardan sonra birtakım volkanik jenerasyonlarda volkan aktifliğinin arttığına dair bilgiler sunuyor. Şu anda kesin ispat olmasa da teorik olarak büyük bir zelzeleden sonra yanardağ aktifliğinin artma mümkünlüğü vardır. Şayet zati patlamaya hazır bir yanardağ varsa bunun büyük bir sarsıntıdan sonra tetiklenerek düşük mümkünlük olsa da patlama mümkünlüğü vardır. Yani bir zelzelenin volkanik patlamayı tetikleyebilmesi için sarsıntının büyüklüğünün çok olması ve volkanın aslında patlamaya hazır olması gerekir. Yapılan araştırmalara nazaran küçük ve orta büyüklükte bir zelzelenin volkanik patlamayı tetiklemesi mümkün görülüyor.
‘ÇALDIRAN FAYI’NIN TENDÜREK’İ ETKİLEME MÜMKÜNLÜĞÜ YOK’
Ağrı, birbirine çok yakın iki yanardağa sahip olması münasebetiyle dikkat çekiyor. “Bölgedeki fay sınırları volkanik faaliyetlere sebep olabilir mi?” sorusu gündeme geldiğinde ise uzmanlar yanardağların güneyindeki Çaldıran Fayı’nı şöyle yorumladı:
Doç. Dr. Bülent Özmen: Teorik olarak büyük bir zelzelenin çabucak yakınındaki faal volkanları tetikleme mümkünlüğü olsa da canlı fayların olduğu yerde bir sarsıntı olduktan sonra volkanların kesin bir biçimde faal olacağını söylemek çok zordur. Hasebiyle Çaldıran Fayı’nda meydana gelecek bir sarsıntının Tendürek Yanardağı’nı patlatma mümkünlüğü yok denecek kadar azdır.
Prof. Dr. Süleyman Pampal: Tendürek Dağı ile Çaldıran Fayı’nı oluşum sistemi farklıdır. Çaldıran Fayı tarihi ve aletsel periyotta birçok sefer kırılıp zelzele üretmiştir lakin Tendürek Dağı’nı etkilememiştir. Tıpkı formda Tendürek de zelzelesi etkilemez.
Tendürek Dağı
Son olarak Prof. Dr. Pampal, Türkiye’deki kimi yanardağların faaliyet durumuna şu sözlerle açıklık getirdi: “Türkiye’nin en genç volkanları Ege’de Manisa civarında Kula yakında bulunur. Bunun dışında Doğu Anadolu bölgesinde, Güneydoğu Anadolu ve İç Anadolu Bölgesi’nde çok sayıda etkin yanardağ vardır. Hasan Dağı, Ağrı, Tendürek, Erciyes ve Kapadokya bölgesindeki püskürmeler zikredilebilir. Ege ve Doğu Anadolu bölgesinde 300-350 yıl evvel faaliyete geçmiş volkanlar vardır.”
İstanbul ilanları için tıklayınız.
Ankara ilanları için tıklayınız.
İzmir ilanları için tıklayınız.
https://www.instagram.com/kamupersonelcom/
